Historia

Polskie Towarzystwo Botaniczne zostało powołane 9 kwietnia 1922 r. na zjeździe założycielskim w Warszawie. Analiza stuletnich dziejów PTB wskazuje, że zapisany w statucie cel jego działalności – rozwijanie botaniki – jest stale aktualny. Zmieniają się drogi jego realizacji, na które wpływ mają warunki rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, przemiany polityczne, reorganizacja nauki oraz postęp technologiczny. Podstawą funkcjonowania i ciągłego rozwoju Towarzystwa jest determinacja kolejnych Prezesów, ich wizja przyszłości i umiejętność wytyczania nowych kierunków rozwoju, a także ogromne zaangażowanie społeczne Członków.

Uczestnicy I Zjazdu PTB (9–10 IV 1922 r.) przed gmachem byłej Szkoły Głównej
w Warszawie, Krakowskie Przedmieście (archiwum PTB)

Podwaliny pod jego utworzenie dali wybitni botanicy z miast o najstarszych tradycjach uniwersyteckich ówczesnej Polski – Krakowa, Lwowa, Wilna i Warszawy. Formalne powołanie Towarzystwa zostało poprzedzone niemalże o dekadę słynnymi krakowskimi konwersatoriami botanicznymi, zainicjowanymi przez prof. Mariana Raciborskiego i kontynuowanymi po jego śmierci (w 1917 r.) przez prof. Władysława Szafera. Pełniły one ważną rolę informacyjną, były miejscem naukowych dyskusji i stanowiły szczególnego rodzaju zalążek przyszłej społecznej organizacji działającej na skalę ogólnopolską. W tym czasie życie naukowe w Warszawie, tłumione latami zaborczą polityką i rusyfikacją, dopiero się organizowało. Rozkwitło błyskawicznie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i skupiło się wokół profesorów Zygmunta Wóycickiego, Bolesława Hryniewieckiego i Kazimierza Bassalika (którzy w 1919 powrócili do wolnej Ojczyzny) oraz ich uczniów. Działalność naukowców Uniwersytetu Warszawskiego była prężnie wspierana przez profesorów ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego: Edmunda Malinowskiego (genetyka) i Wincentego Siemaszko (fitopatologa). Należy tu jeszcze wspomnieć o ośrodku poznańskim, w którym ważną rolę w botanice polskiej odgrywał prof. Bronisław Niklewski (fizjolog roślin). Dużym wsparciem dla organizującego się życia PTB byli członkowie Polskiej Akademii Umiejętności (PAU): Emil Godlewski (fizjolog roślin; wiceprezes PAU) i Józef Rostafiński (pionier polskiej florystyki), którzy w dniu zawiązania PTB zostali jego pierwszymi członkami honorowymi.

Wraz z powołaniem Towarzystwa powstały Oddziały w Krakowie, Warszawie, Lwowie i Wilnie. Działalność dwóch ostatnich wygasła po wojnie, wskutek zmiany granic Polski. Przed II wojną światową została formalnie usankcjonowana jeszcze działalność Oddziału w Poznaniu. Obecnie PTB działa w 15 oddziałach terenowych, wśród nich najmłodszy, Skierniewicki, powstał w 1981 r. W strukturze PTB od roku 1950, równolegle z rozwojem nauk botanicznych i kształtowaniem się różnych ich specjalności, zaczęły pojawiać się sekcje specjalistyczne. Aktywność w tym zakresie zapoczątkowali dendrolodzy Sekcją Dendrologiczną. Ta przełomowa zmiana w organizacji pracy wymagała wprowadzenia poprawki do statutu PTB. Ostatnia w mijającym stuleciu Towarzystwa, piętnasta z kolei Sekcja Taksonomii Roślin, powstała w 2014 r. Dzięki takiej dwupoziomowej strukturze aktywność członków Towarzystwa pokryła swoim zasięgiem całą Polskę i objęła popularyzacją wszystkie działy szeroko rozumianej, dynamicznie rozwijającej się botaniki.

Obraz zawierający mapa Opis wygenerowany automatycznie
Rozmieszczenie siedzib oddziałów regionalnych PTB na tle krajobrazów charakterystycznych dla poszczególnych regionów Polski (archiwum PTB)

Szczególną formą działalności naukowej i organizacyjnej PTB są ogólnopolskie zjazdy, których nadrzędnym celem jest integracja środowiska botaników. Są one miejscem wymiany myśli naukowej i nawiązywania przyjaźni, które często na trwałe wpisują się nie tylko w życie zawodowe, ale i prywatne uczestników. Specyfiką zjazdów są sesje terenowe, które zamykają część wykładową i przenoszą botaników w najpiękniejsze i najciekawsze przyrodniczo zakątki Polski. Skalę oddziaływania zjazdów najlepiej podsumowują liczby. Spośród 58 zorganizowanych dotychczas zjazdów, w 37 udział wzięło 13 160 osób; podczas 49 z nich przedstawiono w sumie 6 752 wystąpień naukowych. W trakcie uroczystego otwarcia Zjazdów wręczane są wyróżnienia osobom, które wnoszą swoimi badaniami i odkryciami istotny wkład w rozwój nauk botanicznych w Polsce i na świecie. U progu stulecia Towarzystwo nadaje 3 rodzaje medali, są to: Medal im. Prof. Władysława Szafera, Medal im. Prof. Bolesława Hryniewieckiego i Medal im. Prof. Zygmunta Czubińskiego, oraz nagradza wyróżnieniami młodych, wybitnych naukowców. W czasie tych uroczystości nadawana jest także godność członka honorowego PTB osobom fizycznym, które położyły wybitne zasługi na polu botaniki i nauk pokrewnych oraz oddały wielkie przysługi Towarzystwu. W ciągu minionego stulecia w poczet członków honorowych Towarzystwa przyjęto 104 botaników polskich i 66 zagranicznych.

Zorganizowana działalność botaników pozwoliła na rozwinięcie aktywności wydawniczej. Została ona zainicjowana w 1923 r. opublikowaniem kwartalnika Acta Societatis Botanicorum Poloniae (ASBP), który ukazuje się regularnie do tej pory. Dynamiczny rozwój wydawnictw, który nastąpił na przełomie lat 40. i 50. XX wieku, był możliwy dzięki sprzyjającej polityce finansowej państwa polskiego. W 1951 r. ukazał się pierwszy zeszyt Rocznika Sekcji Dendrologicznej PTB, a 2 lata później powołano kolejne czasopisma: Acta Agrobotanica (AA), Monographiae Botanicae (MB), Fragmenta Floristica et Geobotanica oraz Biuletyn Ogrodów Botanicznych. W 1957 r. uzyskano pozwolenie i fundusze na wydawanie Wiadomości Botanicznych (WB), a w 1965 r. powstały Acta Mycologica (AM). W latach 1990–1998 Towarzystwo wydawało jeszcze jeden periodyk pt. Erica. Rocznik Roślin Wrzosowatych. W okresie od 1951 do 1990 r. wydawanie czasopism PTB było finansowo i organizacyjnie zależne od Polskiej Akademii Nauk. Finansowanie tej działalności w 1991 r. przejął Komitet Badań Naukowych, a w 2006 r. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Mimo zagwarantowania względnej stabilizacji finansowej na kolejne 10 lat, państwo polskie straciło w tym okresie wiele znakomitych tytułów czasopism, które wskutek agresywnej polityki zagranicznych wydawców (Springer, Elsevier) zostały przez nie przejęte lub z czasem upadły z powodu zaostrzenia od roku 2016 r. kryteriów przyznawania dofinansowania lub jego braku (np. w 2021 r.). Towarzystwo utrzymało jednak ciągłość wydawniczą, wydaje obecnie 5 tytułów (ASBP, AA, AM, WB i MB), dla których w roku 2010 r. rozpoczęło samodzielnie gruntowną modernizację procesu wydawniczego. Reformy, które objęły wdrożenie oprogramowania do przyjmowania i recenzowania manuskryptów oraz udostępniania zaakceptowanych prac, zapewniły nieograniczony dostęp do wydawnictw PTB naukowcom z całego świata. Modernizacja objęła także implementację systemu do analizy zapożyczeń, korektę anglojęzyczną prac oraz rozwinięcie systemu zasad etycznego postępowania. Wdrożenie w 2020 r. formatu XML-JATS, zapewniającego wydajniejsze indeksowanie prac sprawiło, że PTB dołączyło do grupy światowych wydawców i jednocześnie stało się w tym zakresie pionierem na rynku polskim. W 2021 r. wydawnictwa PTB przeszły na ciągły tryb wydawania artykułów, są obecne w najważniejszych światowych bazach indeksujących (Scopus, DOAJ, bazach firmy Clarivate), a PTB jako wydawca należy do międzynarodowych organizacji, takich jak Open Access Scholarly Publisher Association oraz Commitee on Publication Ethics. W 2020 r. wydawnictwa PTB zostały wyróżnione odznaką DOAJ Seal, przyznawaną czasopismom spełniającym wysokie standardy wydawnicze.

Procesem modernizacyjnym objęto także inne obszary aktywności Towarzystwa. Poza Platformą wydawniczą utworzono nową witrynę internetową PTB oraz w 2018 r. repozytorium PTB, w którym archiwizowane i udostępniane są najważniejsze dokumenty i prace związane z historią i naukową aktywnością członków. W repozytorium są również gromadzone i rozpowszechniane archiwalne wydawnictwa PTB, które cyfryzowano sukcesywnie w latach 2011–2017.

Prezesi Polskiego Towarzystwa Botanicznego w latach 1922–2022 (archiwum PTB)

Od początku swojego istnienia Towarzystwo prowadziło własną bibliotekę, w której zbiory były gromadzone głównie dzięki krajowej i zagranicznej wymianie, darowiznom i prenumeracie. Biblioteka przez dziesięciolecia spełniała się w zakresie pięciu podstawowych działań: gromadzenia, opracowywania i udostępniania księgozbioru oraz wymiany i dystrybucji czasopism. W nowym tysiącleciu, z powodu braku finansowania bibliotek przez jednostki państwowe oraz w następstwie zmian technologicznych w zakresie dostępu do wiedzy i zbiorów bibliotecznych, rola tradycyjnej biblioteki drastycznie zmalała. W roku 2014 z jej zbiorów skorzystało zaledwie 25 osób. Zakończona w 2017 r. cyfryzacja archiwalnych wydawnictw PTB, ich udostępnienie w systemie open access oraz zmiana trybu wydawania czasopism z formy drukowanej na cyfrową spowodowały zawieszenie od 2015 r. wymiany międzybibliotecznej. W 2019 r. zbiory przeszły gruntowną selekcję i pozostały księgozbiór został przeniesiony do nowych pomieszczeń udostępnionych przez Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego. Aktywne udostępnianie wydawnictw i innych zbiorów PTB jest obecnie realizowane głównie poprzez cyfrowe repozytorium.

Mimo burzliwej i bogatej historii oraz przemian, które przeszło Towarzystwo w latach 1922–2022 pod pieczą 15 prezesów, celem jego działania pozostaje nadal wspieranie aktywności naukowej, upowszechnianie nauki, prowadzenie działalności wydawniczej i opiniodawczej. Zadania te są realizowane poprzez organizowanie zjazdów, konferencji, wypraw i posiedzeń naukowych, prelekcji i spotkań popularyzujących wiedzę botaniczną oraz publikacji czasopism i okazjonalnie wydawnictw zwartych. Część aktywności statutowej, z duchem czasu, przeniosła się do systemów internetowych, dzięki czemu działalność Towarzystwa jest obecnie widoczna na całym świecie. PTB docenia i wyróżnia wartość pracy naukowej polskich botaników i nagradza ich najdonioślejsze odkrycia wnoszące istotny wkład do krajowej i światowej nauki.

Czytaj więcej: Mostowska A., Rostański A., Mikuła A. (red.) 2022. Polskie Towarzystwo Botaniczne w setną rocznicę powstania (1922–2022). Polskie Towarzystwo Botaniczne, Warszawa. ISBN 978-83-954123-9-4 (wersja drukowana), ISBN 978-83-963503-1-2 (wersja online), DOI: https://doi.org/10.5586/978-83-963503-1-2