Krzysztof Spałek1*, Izabela Spielvogel2
1 Pracownia Geobotaniki i Ochrony Szaty Roślinnej, Katedra Biosystematyki, Uniwersytet Opolski, Oleska 22, 45-052 Opole
2 Katedra Podstaw Fizjoterapii, Instytut Fizjoterapii, Politechnika Opolska, Prószkowska 76, 45-758 Opole
* kspalek@uni.opole.pl
Cytowanie: Spałek, K., & Spielvogel, I. (2017). Rośliny lecznicze i przyrodolecznictwo Cieplic-Zdroju w opisie lekarza zdrojowego Caspara Schwenckfelda. Wiadomości Botaniczne, 61. https://doi.org/10.5586/wb.2017.018
Wstęp
Cieplice-Zdrój (niem. Bad Warmbrunn), są jednym z najstarszych nieprzerwanie świadczących usługi balneologiczne, dolnośląskich uzdrowisk (Falkiewicz, Starzewska, 1975). Od początku XVII w. zaczęła się też zaznaczać dominacja Cieplic jako uzdrowiska, wyraźna w tej części Europy. Świadczy o tym obecność uzdrowiska jako jedynego z regionu sudeckiego, w Atlasie Świata, wydanym w Antwerpii w 1603 r. Miejscowość została w nim opatrzona sygnaturą na kształt balii i słowem Therme (Dębicki, 2005). Na wiek XVII przypadł też szczególnie intensywny rozwój miejscowości. Uzdrowisko wyróżniało się wówczas swoistą architekturą balneologiczną, posiadając dobrze rozwiniętą infrastrukturę zdrojową i zagospodarowane do celów leczniczych dwa źródła wód mineralnych (Eysymontt i in., 2017; Spielvogel, 2017). Źródłami tymi zarządzali dwaj różni właściciele: rodzina von Schaffgotsch oraz cystersi z klasztoru w Krzeszowie, posiadający w Cieplicach probostwo. Zdrój należący do Schaffgotschów, nazywany Zdrojem Drewnianym lub Ubogich, obudowano drewnianymi ścianami i dostępny był dla wszystkich. Leżące obok niego źródło klasztorne, należące do cystersów, obudowane było kamienną formą i nazywane Zdrojem Kamiennym. To ujęcie przeznaczone było dla znamienitych i bogatych gości (Schwenckfeld, 1607). Basen w Zdroju Klasztornym miał około 3 m głębokości, był przewidziany dla 12–14 osób, a nadmiar wody odpływał do rzeki kamienną rynną. Pomieszczenie, które pełniło funkcję przebieralni było ogrzewane. Kuracjusze kąpiący się w basenie musieli dostosować się do godzin wyznaczanych przez pastora, który zarządzał zdrojem (Schwenckfeld, 1607). Na przełomie XVI i XVII w. rocznie przybywało do 400 kuracjuszy, nie tylko z Dolnego Śląska, ale także, m.in. Czech, Litwy, Rosji (Marsch, 2009).
Caspar Schwenckfeld – lekarz zdrojowy i przyrodnik
Caspar Schwenckfeld (Schwenckfeldt) urodził się 14 sierpnia 1563 r. w Gryfowie Śląskim (niem. Greifenberg) w rodzinie członka gryfowskiej rady miejskiej i burmistrza – Melchiora Schwenckfelda. Po ukończeniu szkoły elementarnej w Gryfowie, rozpoczął naukę na wydziale filozoficznym Uniwersytetu w Lipsku. W czasie studiów odbył trwającą dwa lata praktykę u Jackoba Weckera (1528–1586) – znanego lekarza miejskiego w Colmar w Alzacji. W 1585 r. powziął decyzję o studiach medycznych we Francji, ale plany te jednak pokrzyżowała mu febra. Ratując zdrowie, rozpoczął długotrwałe leczenie w Bazylei. Osłabiony chorobą, skorzystał ze wsparcia dziekana wydziału medycznego w Bazylei Caspara Bauhina (1560–1624), wybitnego specjalisty w dziedzinie anatomii i botaniki, dzięki któremu rozpoczął naukę na wydziale medycyny i filozofii na miejscowym Uniwersytecie. Pod kierunkiem Bauhina napisał rozprawę doktorską pt. De melancholia positiones medicas i w 1587 r. uzyskał doktorat z filozofii i medycyny. W tym samym roku powrócił do rodzinnego Gryfowa, gdzie od 1589 r. pracował jako pierwszy w dziejach miasta lekarz miejski. Jego doświadczenie i wiedza sprawiły, że w 1591 r. został powołany do pełnienia tej samej funkcji przez radę miasta Jeleniej Góry. Równocześnie został nadwornym lekarzem rodziny von Schaffgotsch. W 1597 r. Schwenckfeld przebywał na zamku Książ na zaproszenie hrabiego Conrada von Hochberg, lecząc jego dolegliwości związane z reumatyzmem. W 1604 r. owdowiał i w 1605 r. przeniósł się do Zgorzelca (niem. Görlitz), gdzie objął stanowisko fizyka, czyli lekarza miejskiego. Zmarł nieoczekiwanie 9 czerwca 1609 r., tuż przed ukończeniem 46 roku życia (Andrejew, 1995).
Dzieła Schwenckfelda z zakresu medycyny i botaniki
Schwenckfeld jest autorem najstarszych z zachowanych, a zarazem najpełniejszych i najbardziej wszechstronnych opisów Cieplic. Jego pierwszą monografią było dzieło Stirpium & Fossilium Silesiae Catalogus, poświęcone paleontologii i florze Karkonoszy (Schwenckfeld, 1600). Praca została opublikowana w formie katalogu roślin i skamieniałości występujących na terenie Sudetów Zachodnich. Dzieło to było w historii śląskiego piśmiennictwa botanicznego osiągnięciem na niespotykaną skalę, należącym do najwybitniejszych, ówczesnych opracowań tego typu w Europie. Zawiera wzmianki o zdrojach w Lądku, Świeradowie, Szczawnie. Autor wspomniał też o właściwościach leczniczych wód mineralnych występujących w Cieplicach, informując także, że zdrój posiadał tylko kilka budynków murowanych i kilkadziesiąt drewnianych, stąd goście musieli zatrzymywać się także w okolicznych wsiach, które użyczały gościny.
W 1607 r. ukazała się kolejna, drukowana monografia wspomnianego autora, dotycząca uzdrowiska w Cieplicach, pt. Hirschbergischen Warmen Bades (Schwenckfeld, 1607), która uchodzi za prekursorską pracę w dziedzinie śląskiej balneologii (Ryc. 1). Praca jest poświęcona dziejom Cieplic, wartościom leczniczym miejscowych wód mineralnych, roślinom leczniczym oraz minerałom. Dzieło składające się z trzech części stanowi podstawowy materiał źródłowy do badań z zakresu nauk medycznych nie tylko tego regionu. Schwenckfeld, opisał w nim we wstępie znaczenie wody w życiu żywych organizmów, rodzaje znanych źródeł mineralnych z uwzględnieniem ich składu chemicznego oraz obowiązujące wówczas wskazania i przeciwwskazania do leczenia najczęstszych schorzeń. Scharakteryzował typowy dla średniowiecza podział świata przyrody, podkreślając, że lecznicze substancje mogą mieć pochodzenie zwierzęce, roślinne lub mineralne. W głównej części dzieła autor przedstawił historię uzdrowiska w Cieplicach, od czasu odkrycia miejscowych wód mineralnych, poprzez ich zagospodarowanie do celów leczniczych przez cystersów, po rozbudowę infrastruktury balneologicznej. Podał szczegółowe informacje o rodzajach zabiegów i schorzeniach, które stanowiły przeciwwskazania do odbywania kuracji, diecie dla kuracjuszy i roślinach leczniczych stosowanych w uzdrowisku. W końcowej części zamieścił listę 50 schorzeń będących wskazaniem do leczenia w Cieplicach oraz 50 gatunków roślin leczniczych (Schwenckfeld, 1607).
Ryc. 1. Strona tytułowa pracy Caspara Schwenckfelda z 1607 r. Źródło: Library of University College, London.
Rośliny lecznicze okolic Cieplic stosowane w kuracji uzdrowiskowej
Schwenckfeld, jako botanik i przyrodnik regionu karkonoskiego, był też pierwszym na Śląsku badaczem roślin leczniczych, stosowanych w fitoterapii i fitobalneoterapii. W przytaczanym dziele (Schwenckfeld, 1607), roślinom występującym na terenie Karkonoszy poświęcił rozdział czwarty, który zatytułował Von den Kräutern und Mineralien, welche umb diesen Warmen Brunnen auff den Gebürgen fürnemlich zufinden sind. Opisał w nim 50 gatunków roślin, stosowanych jako jeden z elementów kuracji w ówczesnym cieplickim zdroju. Do roślin mających znaczenie w fitobalneoterapii zaliczył m.in: Nasturtium officinale, Thymus vulgaris, Carlina acaulis, Quercus robur, Verbena officinalis, Hedera helix, Picea abies, Laurus nobilis, Lilium martagon, Rosmarinus officinalis, Ledum palustre, Vaccinium myrtillus, Rubus idaeus, Sambucus nigra, Ruta graveolens, Mentha aquatica, Valeriana officinalis, Centaurium erythraea, Symphytum officinale, Tussilago farfara, Artemisia absinthium (Spałek, 2017). Schwenckfeld zalecał także spożywanie roślin i przypraw jako element terapii w uzdrowisku. Zgodnie z jego zaleceniami dieta miała obejmować, m.in. pszenno-żytni chleb z dodatkiem anyżu lub kopru włoskiego. Do tego sałatki sporządzane m.in. z cykorii, szczawiu, lebiody, żółtej marchwi, rzepy i szpinaku. Z przypraw natomiast: cynamon, kminek, koper włoski, pieprz i szafran.
Podsumowanie
Caspar Schwenckfeld należy do grupy śląskich intelektualistów o randze europejskiej. Wyróżniał się wszechstronnością zainteresowań i pasją badawczą. Pozostawił po sobie bogaty dorobek naukowy z zakresu balneologii, mineralogii, botaniki, zoologii i geografii. Sprawiło to, że trafił do grona wybitnych lekarzy przyrodników przełomu XVI i XVII w., którzy wiedzę medyczną łączyli z zamiłowaniem do botaniki. Jego dzieła Stirpium & Fossilium Silesiae Catalogus oraz Hirschbergischen Warmen Bades, zapoczątkowały powstanie śląskiego nowożytnego przyrodolecznictwa. Stanowią pierwszą i najpełniejszą analizę cech leczniczych cieplickich źródeł i występujących tu roślin stosowanych w terapii uzdrowiskowej. Są także pionierskimi opracowaniami medycznymi i przyrodniczymi, dostarczającymi wszechstronnych, cennych informacji o historii medycyny i botaniki na Śląsku i w tej części Europy Środkowej. Ponadczasową wartością prac naukowych Schwenckfelda jest fakt, że przy ich pisaniu podstawowym źródłem wiedzy były doświadczenia zdobyte przez autora w okresie osiemnastu lat praktyki lekarskiej, oraz obserwacje poczynione podczas pełnienia stanowiska naczelnego lekarza cieplickiego uzdrowiska od 1601 r.
Bibliografia
Andrejew, A. (1995). Kaspar Schwenckfeldt – śląski lekarz, renesansowy badacz przyrody i bibliofil. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 40(3), 89–104.
Dębicki, J. (2005). Kulturowe aspekty sudeckich uzdrowisk obecnego regionu dolnośląskiego w XVII–XVIII wieku. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Eysymontt, R., Firszt, S. & Kozieł, A. (2017). Cystersi na tle dziejów Cieplic. Jelenia Góra-Cieplice: Muzeum Przyrodnicze w Cieplicach.
Falkiewicz, A. & Starzewska, M. (red.) (1975). Uzdrowiska dolnośląskie i ich okolice. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo.
Marsch, A. (2009). Kur- und Badeorte Schlesiens einst und jetzt. Würzburg: Wilchelm Gottlieb Korn.
Schwenckfeld, C. (1600). Stirpium & Fossilium Silesiae Catalogus. Görlitz.
Schwenckfeld, C. (1607). Hirschbergischen warmen Bades. Görlitz.
Spałek, K. (2017). Rośliny lecznicze stosowane w fitoterapii i fitobalneoterapii uzdrowiskowej od XVII w. na Śląsku. W: B. Płonka-Syroka, M. Migała, M. Dąsala & A. Syroka (red.), Elitarny model europejskiego uzdrowiska – ewolucja koncepcji i jej funkcjonowanie w praktyce. Kultura uzdrowiskowa w Europie. T. 8. (s. 167-183). Wrocław: Oficyna Wydawnicza Arboretum.
Spielvogel, I. (2017). Przemiany w architekturze europejskich uzdrowisk. Studia i Monografie 467. Opole: Politechnika Opolska.
