Wojciech Kowalski
Zakład Botaniki i Ochrony Przyrody, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Juliusza Słowackiego 17, 71–434 Szczecin
botanika@zut.edu.pl, wojciech.wakowalski@wp.pl
Cytowanie: Kowalski, W. (2017). Archiwalna kolekcja rycin z badań fykologicznych prowadzonych w okresie międzywojennym w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin Uniwersytetu Warszawskiego. Wiadomości Botaniczne, 61. https://doi.org/10.5586/wb.2017.017
W zbiorach archiwalnych polskich uczelni akademickich i instytutów naukowych, przedwojenne kolekcje rycin z badań fykologicznych zachowały się do czasów współczesnych niezmiernie rzadko. Jest to konsekwencją wprowadzenia w badaniach algologicznych mikrofotografii jako techniki dokumentacyjnej, a także faktu, że większość ośrodków akademickich w Polsce zajmujących się problematyką fykologiczną powstała po II wojnie światowej. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy takie zbiory istnieją w innych archiwach akademickich, np. Uniwersytetu Wrocławskiego, Uniwersytetu Poznańskiego, czy też uległy zniszczeniu.
Wśród materiałów, które ocalały z pożogi wojennej, zachowała się wspaniała, jakkolwiek niekompletna, kolekcja oryginalnych rycin prezentująca komórki taksonów z różnych grup systematycznych glonów. Kolekcję stanowią pojedyncze ryciny, a także zestawione i przygotowane do publikacji tablice.
W materiałach, które otrzymałem do uporządkowania i opracowania dzięki uprzejmości pani dr Hanny Szymańskiej, brak było jednak precyzyjnych informacji zarówno co do autorstwa rycin jak i biotopów, z których próby zostały zebrane i były podstawą opracowania fykologicznego.
Początkowo przypuszczano, że są to ryciny zmarłej w 1927 roku Haliny Ryppowej z Kowalskich, z którą łączą mnie nie tylko więzy pokrewieństwa ale i zainteresowania desmidiami. Wskazywała na to zachowana wizytówka, która znajdowała się w teczce z rycinami.
Analiza materiałów wykazała, że autorami większości rycin byli jednak inni badacze. Zasadnicza część rycin wykonana jest czarnym atramentem lub tuszem i zestawiona w wielorysunkowe tablice. Łącznie cały zbiór rycin obejmuje 18 tablic i tylko nieliczne z nich są kompletne. Większość z nich ma braki pojedynczych rysunków, które zaginęły. Pierwotnie na tablicach zestawiono 484 rysunki, z których do chwili obecnej zachowało się 438 oryginalnych rycin. W materiałach zachowały się także kserokopie poszczególnych tablic. Część z nich jest opatrzona odręcznym numerem porządkowym, tytułem czasopisma wraz z numerem tomu i zeszytu oraz roku wydania, a także danymi autora.
Charakter numeracji rycin zestawionych na tablicach wskazuje na dwa oddzielne ich autorstwa. Każda z tablic to zbiór oddzielnych rysunków wykonanych na niewielkich skrawkach grubego papieru (brystolu). Rysunki przyklejone zostały na papierowy podkład z brystolu, mający nietypowy format 22×35cm. W ten sposób zestawione tablice uzyskały pierwotną odręczną numerację, np. „Tablica V”, „Tablica VIII”, itd. W ostatecznej wersji tablice uzyskały zmienione numery zamieszczone na pomniejszonych odbitkach kserograficznych, będące, jak się wydaje, wynikiem prac redakcyjnych.
W materiałach znajdują się także pojedyncze ryciny komórek różnych taksonów glonów wykonane ołówkiem. Są to niewielkie skrawki papieru bądź kalki, na których zapisano nazwy taksonomiczne oraz czasami inne istotne diagnostyczne informacje, takie jak wymiary komórek bądź nazwy łacińskie zidentyfikowanych gatunków. Charakter pisma na tych rycinach całkowicie odbiega od zapisanej numeracji na rycinach tablic. Wskazuje to na inne autorstwo tych zachowanych rysunków. Ta część archiwalnych materiałów liczy łącznie 65 rycin, wśród których oprócz ilustracji dotyczących różnych taksonów rodzaju Pediastrum (9 rysunków), Dinobryon (2 rysunki), Ceratium (3 ryciny) i innych gatunków, znalazły się aż 43 ilustracje komórek desmidii.
Cenną informacją znajdującą się na kserograficznych odbitkach tablic jest odręczna adnotacja, informująca, że przygotowane one zostały jako część ilustracyjna dwóch prac, mających ukazać się w czasopiśmie Planta Polonica. Miał to być tom VIII, zeszyt 2 i 3, którego wydanie zaplanowane było na rok 1939.
Czasopismo wydawane było w okresie międzywojennym nakładem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego z zasiłku Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Miasta Stołecznego Warszawy. Publikowane w nim były prace stanowiące materiały do flory Polski i krajów sąsiednich. Ostatnia jego edycja to tom VIII zeszyt 3 z 1939 roku.
Drugą informacją wskazującą na autorstwo rycin jest odręczny zapis umieszczony na niektórych z nich w prawym dolnym rogu tablicy. Jedne z nich opatrzone są odręcznym podpisem A. Lauer-Jeziorańska, inne H. Humblet-Pawłowska, bądź sygnowane na papierowych koszulkach tablic napisem „do pracy pani Pawłowskiej”.
W tomie VIII, zeszycie 2 czasopisma Planta Polonica, do którego udało mi się dotrzeć dzięki uprzejmości pana prof. dr hab. Konrada Wołowskiego, opublikowana została praca Alicji Lauer-Jeziorańskiej pt. „Materiały do flory planktonu rzeki Jeziorki – Recherches sur le phytoplancton de la riviére Jeziorka”. W pracy zamieszczono 13 tablic z rycinami zidentyfikowanych taksonów. Porównanie tablic umieszczonych w pracy z ocalałymi historycznymi materiałami pozwala jednoznacznie stwierdzić, iż są to oryginalne ryciny autorki, które były podstawą części ilustracyjnej opublikowanego artykułu.
Druga z prac, którą przeanalizowano, to artykuł Heleny Humblet-Pawłowskiej opublikowany w tomie VIII, zeszycie 1 czasopisma Planta Polonica. Dotyczy on zagadnienia rocznej zmienności fitoplanktonu w osadniku na Stacji Pomp Rzecznych w Warszawie. W pracy zamieszczone jest 5 tablic z ilustracjami zidentyfikowanych taksonów fitoplanktonu. Są to tablice, których zawartość jest zgodna z kolekcją rycin zestawionych i przygotowanych do druku przez autorkę, a zgromadzonych w zachowanych materiałach. W artykule pojawia się jednak pewna niezgodność w sygnaturze tablic z numerem zeszytu. Na niektórych, jak ma to miejsce w przypadku tablicy I, II i III, podobnie jak na ich oryginalnych pierwowzorach, widnieje informacja o treści „Planta Polonica VIII, 3, 1939”. Tylko sygnatura tablicy V jest zgodna z numerem tomu i zeszytu „Planta Polonica VIII, 1, 1939”. Te niewielkie nieścisłości dotyczące numeru zeszytu były prawdopodobnie konsekwencją niespokojnego czasu roku 1939.
W zachowanej dokumentacji źródłowej tablic, zarówno autorstwa A. Lauer-Jeziorańskiej jak i H. Humblet-Pawłowskiej, brak jest zestawienia nazw taksonomicznych zilustrowanych gatunków. Lukę tę wypełnia zestawienie opisów zawartych w pracach. Wydrukowane z opublikowanych artykułów opisy dla każdej z tablic dołączono do kolekcji.
Kolekcja rysunków z Zakładu Systematyki i Geografii Roślin Uniwersytetu Warszawskiego jest jednym z nielicznych zbiorów rycin, które powstały w okresie międzywojennym i zachowały się do dnia dzisiejszego. Są to nie tylko ryciny autorstwa A. Lauer-Jeziorańskiej i H. Humblet-Pawłowskiej, ale także będące w opracowaniu rysunki Haliny Ryppowej.
W zasobach Instytutu Botaniki im. Władysława Szafera PAN w Krakowie znajduje część tablic litograficznych J. Rostafińskiego z rycinami plech form makroskopowych glonów morskich z rzędu Laminariales (Phaeophyta). Ryciny te przygotowane były jako część ilustracyjna do zaginionej monografii algologicznej dotyczącej tej grupy ekologicznej plechowców (Wiadomości Botaniczne, 42(2), 23–26, 1998).
W pierwszych latach powojennych kolekcje ikonograficzne powstawały w różnych ośrodkach naukowych. Jedną z cenniejszych jest oryginalna ikonoteka z badań prof. Karola Starmacha (IB PAN w Krakowie). Zbiory rycin ilustrujących komórki z różnych grup systematycznych fykoflory, które powstały współcześnie, znajdują się w archiwach różnych jednostek badawczych wielu szkół wyższych, m.in. w Warszawie, Wrocławiu, Łodzi, Szczecinie i Toruniu.
Ze względu na dużą wartość historyczną cały materiał po jego uporządkowaniu i skatalogowaniu oraz archiwizacji w zapisie elektronicznym przekazany został do dyspozycji Zarządu Polskiego Towarzystwa Fykologicznego.
Ryc. 1. Przykładowe dwie z trzynastu tablic z pracy Alicji Lauer-Jeziorańskiej. Tablica VII i IX sygnowane odręcznie nazwiskiem autorki, numerem tomu i zeszytu oraz nazwą czasopisma i rokiem opublikowania pracy.
Ryc. 2. Przykładowe dwie z pięciu tablic z pracy Heleny Humblet-Pawłowskiej. Tablica II i III sygnowane odręcznie nazwiskiem autorki, numerem tomu i zeszytu oraz nazwą czasopisma oraz rokiem opublikowania pracy.
